प्रो. सुदीप कुमार जैन
विभागाध्यक्ष
प्राकृत विभाग के प्रोफेसर
21.01.2023 से 20.01.2026

‘‘वाचःप्राकृत-संस्कृतौ श्रुतिगिरो’’इति आद्यशंकराचार्यस्य सूक्तेः अनुसारं प्राकृतसंस्कृतभाषे भारतीयविद्यायाः संवाहिके स्तः।

सर्वैः भाषाशास्त्रज्ञैः भारतस्य प्राचीनतम-लोकभाषारूपेण प्राकृतभाषायाः अस्तित्त्वं महत्त्वं च स्वीकृतम्। आचार्यः पाणिनिः, चण्डः, वररूचिः, समन्तभद्रप्रभृतयो नैकाः भाषाविद्वांसः प्राकृतभाषायाः व्याकरणग्रन्थान् अलिखन्। भगवान्महावीरमहात्माबुद्धसदृशाः सुविख्याताः ऐतिहासिकमहापुरुषाः स्वोपदेशं अस्यां भाषायां प्रदत्तवन्तः। सम्पूर्णागमसाहित्यं अस्यां भाषायामेव निबद्धं वर्तते। लोकसाहित्यस्य प्रायशः सर्वासु विधासु प्राकृतभाषानिबद्धसाहित्यं प्राप्यते यथा रूपकसाहित्यं काव्यसाहित्यं कथासाहित्यं चरितसाहित्यं दार्शनिकसाहित्यं, मुक्तकसाहित्यं, रसायनशास्त्रं, धातुवादं, वनस्पतिशास्त्रं, भूविज्ञानं छंदश्शास्त्रीयग्रन्थाः कोशग्रन्थाः वास्तुशास्त्रीयग्रन्थाः, ज्योतिषशास्त्रीयग्रन्थाः, गणितशास्त्रीयग्रन्थाः भूगोलविद्या, खगोलविद्या, रत्नविद्या चेति नाना ज्ञानविज्ञानानि अस्यां भाषायां अतिप्राचीनकालादेव प्राप्यन्ते । समस्तसंसारस्य विद्वांसः अस्याः अप्रतिमं महत्त्वं मन्यत।

विविधभारतीयभाषाभिः प्रान्तीय-भाषाभिश्च सह राष्ट्रभाषा हिन्दी अपि प्राकृतापभ्रंशपरम्परायां पल्लविता अभवत्। संस्कृतभाषायाः मूलोत्सछान्दस्भाषायामपि (वेदानां भाषा) प्राकृतभाषातत्त्वानां प्रचुरता अस्ति।

अतः भारतीयभाषाशास्त्रस्य क्रमिकविकासं अवगन्तुं प्राकृतभाषायाः प्राकृतभाषासाहित्यस्य च ज्ञानमत्यन्तमावश्यकम्। प्राचीनभारतस्य सर्वे शिलालेखाः अभिलेखीयसाहित्यं प्राकृतभाषायामेव निबद्धम् अस्ति। प्राङ्मौर्ययुगीनाभिलेखं मुद्राः, सम्राटअशोकस्य अभिलेखः, सम्राटखारवेलस्य अभिलेखः वडलीयस्य अभिलेखः एतेषां सर्वेषां भाषा प्राकृतमेव वर्तते। प्राकृतभाषायाः बहुआयामीसाहित्यं भारतीयैतिहासस्य संस्कृतेः, कलानां, दर्शनानां, ज्ञानविज्ञानस्य च महत्त्वपूर्णमाश्रयं वर्तते।

भारतस्य मूलभाषा 'प्राकृतभाषा' अस्ति :--

1. भगवतां श्रीमहावीरस्वामिनां च महात्माबुद्धानां सदृशाः युगान्तरकारिणः महापुरुषाः स्वीय-उपदेशाः 'प्राकृतभाषा-माध्यमेन'  दत्तवन्तः, यतो हि ते तेषां विचाराणां च उपलब्धीनां जनसामान्यं प्रति प्रेषयितुं इच्छन्ति। प्राचीनभारते जनसामान्यस्य भाषा प्राकृतभाषा एव आसीत्।
2. जैनबौद्ध-परम्पराणां च समस्तानां मूल-ग्रन्थानां प्रणयनं 'प्राकृतभाषायामेव'  जातं, यत्र ज्ञान-विज्ञानस्य अमूल्य-निधिः संचिता अस्ति। तेषां अतिरिक्तं लोक-साहित्यस्य विविध-रूपेषु प्राकृतभाषाणां बहुविध-प्रयोगाः सर्वत्र मिलन्ति।
3. आचार्यभरतमुनिः स्वग्रन्थे 'नाट्यशास्त्रे' विविध-कर्मकौशलानां धनिकानां अधिकांशभारतवासिनां भाषा 'प्राकृतभाषा' आसीत् - इति स्पष्टं लिखति।
4. "भारतवर्षस्य सर्वाषां भाषाणां मूलस्रोतः 'प्राकृतभाषा' अस्ति" इति महाकवि वाक्पतिराजः लिखति :--

5. भारतस्य प्रथम-राष्ट्रपतेः महामहिम डॉ. राजेन्द्रप्रसादः भगवतां श्रीमहावीरस्वामिनां जन्मभूमिः 'वैशाली' विषये लिखितः विश्वविख्यातः ग्रन्थः 'वैशाली अभिनन्दन-ग्रन्थ' (Homage to Vaishali) मध्ये लिखति. यत्-

"वस्तुतः एततद्देशस्य आधुनिकभाषाः पूर्वमध्ययुगे प्रचलितानां विभिन्न-प्राकृतानां च अपभ्रंशस्य उत्तराधिकारिणी सन्ति। हिन्दी-बंगला-मराठी-इत्यादिकां भाषां गृहीत्वा, तासां विकासः कस्मादपि प्राकृतात् एव अभवत्। एषा दृष्टिः यतः आधुनिकभाषाणां उत्पत्तेः च पूर्ण-विकासस्य च परिज्ञानार्थं प्राकृत-साहित्यस्य सम्यक्-ज्ञानं आवश्यकमस्ति।

प्राकृत-साहित्यस्य अन्वेषणम्  अवलोकनं च प्राकृत-ग्रन्थानां प्रकाशनस्य च असाधारणं महत्त्वं अस्ति। प्राकृत-साहित्यस्य पूर्णज्ञानं विना भारतस्य साहित्यस्य ज्ञानं सदा अपूर्णमेव भविष्यति। यदि स्वाधीनता-प्राप्त्यनन्तरमपि वयं प्राकृतस्य लुप्तानां च विस्मृतानां ग्रन्थानां सम्पूर्णं शोधं कृत्वा तान् साधारण-ज्ञानस्य सरितामध्ये न संलिप्येम, तर्हि न केवलमाश्चर्यस्य , अपितु लज्जायाः विषयं भविष्यति।

शास्त्रिप्रथमवर्षात् विशिष्टाचार्यं यावत् प्रायशः सर्वविध-प्राकृतभाषायाः वाङ्मय विशेषज्ञसमित्या पाठयक्रमे निर्धारितम्। अस्मिन् सम्राटअशोकस्य, खारवेलस्य अभिलेखं, आचारांगसूत्रं, समयपाहुडं, पवयणसारादि आगमग्रन्थाः। प्राकृतलक्षणं, प्राकृतप्रकाशं, सिद्धहैमशब्दानुशासनं सदृशाः व्याकरणग्रन्थाः। गाहासत्तसई, वज्जालग्गं, मुक्तकग्रन्थं। समराइच्चकहा, लीलावईकहा, कुवलयमालाकहा, कथाग्रन्थं। पउमचरियमादि चरित्रग्रन्थाः समाहिताः सन्ति। अस्याः नियमितरूपेण अध्ययनाध्यपनस्य कार्यं प्राकृतभाषाविभागेन क्रियते।